İslamiyet’te, inananlar açısından yeryüzü mescit kabul edilse de bazı mescitler, sahip oldukları dinî-kültürel mirastan dolayı bireysel ve toplumsal hayatta Yüce Allah’a kulluğun ve insanlar arasında kardeşliğin anlam zenginliğinin çok daha derinden hissedildiği müstesna mekânlar olarak hafızalarımıza nakşedilmiştir. Mescid-i Nebi ve Mescid-i Aksa, bunlar arasında hemen aklımıza gelen örneklerdir. Esasen söz konusu mescitler, Müslümanların gönüllerindeki istisnai konumunu kültürel hafızada bıraktıkları derin izlerden alır. Siyer-i Nebi’nin ve peygamberler tarihinin hatıralarıyla yüklü bu kutlu mekânların nesilden nesile aktarılan bir manevi hafıza zincirine eklenen halkalar oluşturduğunda kuşku yoktur. Ulu mescitler, aynı zamanda, İslam medeniyetinin dinî-kültürel mirasını oluşturan anlatıların mayalandığı “merkezî mekân” hüviyetine sahiptir. Hz. Peygamberin (s.a.s.) Hicret’in hemen ardından Mescid-i Nebi’nin etrafında bir medeniyet tasarlaması, mescidin/caminin söz konusu fonksiyonunun ilk örneğini oluşturur. Bu yönüyle cami, Müslümanların dinî meseleler yanında iktisadi, sosyal ve kültürel içerikli hemen her konuyu müzakere ederek karara bağladığı toplayıcı/birleştirici bir konuma sahiptir. Camiye yüklenen bu dinî sosyokültürel fonksiyon, özellikle diasporadaki Müslümanların hayatında hâlâ canlılığını korumaktadır.

II. Mehmet’in İstanbul’u fethinden sonra kiliseden camiye dönüştürdüğü büyük mabet olan Ayasofya da bu tarihten itibaren söz konusu dinî-toplumsal rollere aracılık eden yönüyle merkezî bir mabet statüsüne sahip olmuştur. Ayasofya, bu statüsünü, müzeye dönüştürüldüğü tarihe kadar korumuştur. Müze olarak kullanılmaya başlandığı 1934 yılında ise yeni konumunun beraberinde getirdiği kültürel ve turistik içerikli bir statü ve bu statüye uygun roller üstlenmiştir. 86 yıllık bu dönemde, Ayasofya’nın inşa edildiği tarihten itibaren sahip olduğu dinî ve toplumsal statüsü bir süreliğine askıya alınmıştır. Ancak bu yeni statü, toplumsal muhayyilede kalıcı karşılık bulmamış ve nihayet Ayasofya 10 Temmuz 2020 tarihinde eski statüsüne yeniden kavuşturulmuştur.

Ayasofya, fethin sembolik anlamını asırlarca hafızalarda taşıyan kurucu bir fonksiyona/işleve ev sahipliği yapmıştır. Bilindiği gibi Osmanlı fetih siyasetinde fethedilen beldenin merkezî mabedi ya da mabetleri, sembolik olarak camiye dönüştürülmüştür. Bununla birlikte diğer mabetlerin dinî statüsünde bir değişikliğe gidilmemiş, aksine oralarda halkın ibadetlerini ve inancının gereklerini özgürce yerine getirebilmesinin teminatı bizzat Müslüman yöneticiler tarafından verilmiştir. Esasen İstanbul, tarih boyunca dinî-kültürel çeşitliliği ve farklı inançlara mensup toplulukların barış içinde bir arada yaşama tecrübesi bakımından dünyanın sembol mekânlarının başında gelmiştir. İstanbul, geçmişten günümüze sahip olduğu bu önemi siyasi, iktisadi ve kültürel gelişmelere elverişli müstesna coğrafi konumuna borçludur. Tarih boyunca defalarca kuşatılmış ve birçok millet tarafından işgal edilmeye çalışılmış olmasına rağmen, 1453 yılında Osmanlı padişahı II. Mehmet tarafından fethedilebilmiş ve bu fetih, yeni bir çağın açılışı kabul edilmiştir. Sadece Osmanlılar, Türkler ve İslam dünyası için değil, Avrupalılar, hatta dünya tarihi bakımından da önemli hâdiselerin dönüm noktası olarak görülen fethin, Osmanlılar ile gayrimüslimler arasındaki ilişkiler açısından da çeşitli sonuçları olmuştur. (M. Şeker, (2005), Anadolu’da Birarada Yaşama Tecrübesi, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, s. 121–122.)

İstanbul’un fethini takip eden günlerde Fatih Sultan Mehmet, savaştan sonra saklananların ortaya çıkartılmasını ve herkesin şehirde serbestçe dolaşabilmesi için gerekli tedbirlerin alınmasını istemiştir. Bu çerçevede, fethin ardından şehirden kaçanların geri dönebileceklerini ve hangi dinden olurlarsa olsunlar dinleri ve gelenekleri gereğince yaşamlarını özgürce sürdürebileceklerini ilân etmiştir. Bunun üzerine gizlenenler ve Galata’ya sığınanlar evlerine geri dönmüşlerdir. Esirlerin de İstanbul’a yerleşmelerine imkân sağlanmış ve onlara da evler tahsis edilmiştir. Fatih Sultan Mehmet, şehri yeniden imar faaliyetine girişmiş, cami ve mescit sayısının arttırılması ve Müslüman mahallelerin oluşturulması ile bizzat meşgul olmuştur. Bunun yanında, Hristiyan halkla da ilgilenilmiş ve Hristiyanların kiliselerinden ayakta kalanlar yıkılmamış aksine tamir edilerek ibadete açık kalmalarına izin verilmiştir. Faal olan kiliselere ise dokunulmamış ve Hristiyan halkın kullanımına bırakılmıştır. Ayasofya’nın da içinde bulunduğu şehrin merkezindeki kilise ve manastırlardan birkaç tanesine ise öncelikli ihtiyaçlar için el konulmuştur.

Fatih’in 1470 yılında yazdırdığı vakfiyesinde İstanbul’da gayrimüslim dinî cemaatlerin yerleştikleri semtlerin, cemaatlerin bağlı oldukları dine göre mahalle adı olarak verildiği görülmektedir. “Edirneli Yahudiler Mahallesi” bunun örneklerinden biridir. Vakfiye’den, Fatih devrinde İstanbul’da hem Hristiyan ve Yahudilerin hem de Müslümanların bir arada yaşadıkları mahallelerin var olduğu anlaşılmaktadır. Hatta Fatih’in Müslümanlar için vakıf eserler yaptırdığı gibi Hristiyanlar için de kiliseler yaptırarak vakfettiği bilinmektedir. (M. Şeker, (1994), Fatih Vakfiyesine Göre XV. Yüzyıl Osmanlı Sosyal Yapısı, Belleten, LVII (219): 505) Osmanlı döneminde İstanbul’da diğer din mensupları, özellikle Yahudi ve Hristiyanlarla Müslümanların bazı mahallelerde iç içe yaşadıklarına ilişkin çok sayıda kayda rastlanmaktadır. Vakfiye’de, Müslümanların köylerinin yanı sıra Müslüman ve gayrimüslimlerin birlikte yaşadıkları köylerden ve sırf gayrimüslimlerin köylerinden de bahsedilmektedir. Söz gelimi, Çorlu nahiyesine tabi köyler sayılırken gayrimüslim köylerin isimlerinin eski adları ile zikredildikleri görülmektedir. (M. Şeker, Fatih Vakfiyesine Göre XV. Yüzyıl Osmanlı Sosyal Yapısı, ss. 496–497) Vakfiye’de ayrıca Yahudi isimleri ile Müslüman isimlerinin benzerlikleri sebebiyle birbirleriyle karışmaması için farklı imlanın kullanıldığı görülmektedir. Örneğin, “Musa” kelimesi, Müslümanlar için Arapça “sin” harfiyle yazılırken, Yahudiler için “sad” harfiyle yazılmaktadır. (Şeker, Anadolu’da Birarada Yaşama Tecrübesi, s. 125.) Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. İstanbul’da farklı dinlere mensup toplulukların barış içinde bir arada yaşadıklarına ilişkin örneklere günümüzde de rastlanmaktadır. Söz gelimi, üç dine mensup kişilerin buluştuğu Kuzguncuk’ta biri Ermeni, biri Rum kilisesi olmak üzere iki kilise ile bir cami, bir de havra bulunmaktadır. Günümüzde yan yana duran bu kutsal mekânlar semtteki manevi huzurun sembolü olarak anılmaya devam etmektedir.

İslamiyet’te, modern zamanlarda örneklerine sıkça rastladığımız gibi farklılıkların çatışma değil, uzlaşı faktörü ve zemini olarak değerlendirilmesi istenmiştir. Esasen dil, din, renk, ırk, cinsiyet ve kültür gibi farklı statülerimizi doğuştan hazır buluruz. Statülerimiz, kavga ve münakaşa değil, uzlaşı ve muarefe imkânı sunar. Zira Kur’an-ı Kerim’de Allah katında saygınlığın ölçütü, kişinin niyet, düşünce, söylem ve eylemlerinde Yüce Allah’ın hoşnutluğunu gözetmesi anlamına gelen takva kavramıyla ifade edilmiştir. (Hucurat, 49/13.) Müslümanların Yüce Allah’ın hoşnutluğunu kazanmak için hep birlikte ibadet ettikleri camiler ise kök anlamına uygun olarak inananları kendisinde toplayıp birleştiren manevi çekim merkezleridir. Bu merkezlerde günün muhtelif vakitlerinde bir araya gelen Müslümanlar, gündelik ilgi, ihtiyaç ve beklentileri yanında, hayatın akıp giden rutinleri içinde nihai amacını da yeniden hatırlama ve birbirlerine hatırlatma imkânı bulurlar. Böylece acısıyla tatlısıyla içinde yaşadıkları dünya hayatının geçiciliğini, kendilerini bekleyen ahiret hayatının ise sonsuzluğunu fark etme, zorluklar karşısında güç kazanarak manevi açıdan tazelenme ve hayatın akışına yeniden katılma fırsatı yakalarlar. Camii cemaati özelindeki bu farkındalık, caminin dışına taşarak sosyal hayatın ritmine katıldığında, camiler kendisinden beklenen asıl görevi, yani rehberlik fonksiyonunu yerine getirmiş olur. Çünkü camide bir araya gelen Müslümanların hayatın diğer alanlarında da bir arada uyum içinde yaşaması, davranışlarıyla içinde yaşadıkları toplumun model insanları olması beklenir. Böylece caminin, Müslümanları önce kendinde toplayıp eğiten ve ardından yeniden topluma gönderip hayatla buluşturan dinamik rolü gerçekleşmiş olur. Bu çerçevede kökleri asırlar öncesine uzanan kadim mabet olarak Ayasofya’nın ibadete açılması, yeniden merkezî cami statüsüne dönüştürülmesinin ilk adımıdır. Kamuoyunda uzunca bir süredir beklenen bu adımın, Ayasofya özelinde camilerin Müslümanları aynı kubbenin altında, aynı kıbleye yönelerek hep birlikte namazla buluşturan, ümmet olma bilinciyle birbirlerine daha da yakınlaştıran ve hayatlarına istikamet kazandıran asli rolünün hatırlatıcısı olarak değerlendirilmesi gerekir. İşte o zaman, camiler ile yaşanan hayat arasındaki yapay engeller kalkmış, müminlerin arzu edilen buluşması gerçekleşmiş ve Ayasofya coşkusuyla camiler hasretle beklediği cemaatine yeniden kavuşmuş olur.